Iako je Prvi svjetski rat donio srpskom narodu neviđene ljudske žrtve i patnje, te katastrofalna materijalna razaranja, on je do neslućenih visina uzvisio srpske vrline: hrabrost, požrtvovanje, istrajnost, ali i humanost, koje su postale osnova kolektivnog ponosa i digniteta i čvrsto utkane u naš nacionalni identitet.
Herojski proboj na Solunskom frontu, kojim je odlučen ishod rata i oslobođena Srbija i drugi južnoslovenski prostori, kao i mnoge ranije blistave pobjede, trajno su uknjižene u moralni kapital našeg naroda. A kako su tad zajedno krv lili Srbi Šumadije, Kosova i Metohije, Makedonije, Vojvodine, Bosne, Hercegovine, Crne Gore, Dalmacije, Like, Slavonije, najbolji je izbor za praznik Dan srpskog jedinstva, slobode i nacionalne zastave. Zato je naša velika obaveza da ga sa ponosom obilježavamo, sjećajući se uvijek iznova tih sudbonosnih i slavnih dana naše istorije.
Napadnuta od mnogo moćnije Austrougarske monarhije, sa dvanaest puta više stanovnika, Srbija je 1914. na Ceru i Kolubari herojski izvojevala zadivljujuće pobjede, prve za Antantu. Da spasi obraz Beču njemački kajzer 1915. na Srbiju šalje velike snage, na čelu sa feldmaršalom Makenzenom. Mada su se na krst kleli da neće, tad i Bugari mučki s leđa napadoše Srbiju i ona pokleknu, pritisnuta milionskom vojskom iz tri pravca. Poslije albanske stradije ostaci njenih iznurenih trupa na Krfu se nestvarno brzo, kao feniks dižu iz mrtvih i već u aprilu 1916. odlaze na solunsko ratište. Ovaj front pod komandom francuskog generala Saraja formirali su Francuzi i Englezi 1915. poslije Galipoljske bitke, a potom im priđoše Grci, Italijani i Rusi, nasuprot su stajali Austrougari, Nijemci i Bugari. Linija razdvajanja u dužini od oko 450 kilometara išla je sve od Jadranskog do Egejskog mora.
Već s jeseni 1916. saveznici zaustavljaju ofanzivu Centralnih sila, a Srbi u kontranapadu uz ogromne žrtve izbijaju na prag otadžbine, zauzimajući 30. septembra Kajmakčalan, a potom i Bitolj. U epskoj bici Drinska divizija i četnici izgubiše 4.643 borca. Nestao je odred od 1.500 četnika, dobrovoljaca vojvode Vojina Popovića Vuka, div-junaka koji tu učini svoj posljednji juriš.
Diplomatija
Uskoro su operacije prekinute i nastupilo je dvogodišnje zatišje, jer je u štabovima Antante, a posebno od Engleza, ovaj front označavan kao sporedan i nekoristan pa su u Dauning stritu čak razmišljali i o prebacivanju svojih snaga na zapadni front. Takav stav saveznika, kao i njihovi pokušaji da sa Austrougarskom sklope separatni mir, tražili su velike diplomatske napore srpske strane, kako bi se odobrila ofanziva iz ovog pravca i što prije oslobodila Srbija, te ostvarili i drugi ratni ciljeva srpske vlade. Uporedo s tim valjalo je od saveznika tražiti i logističko snabdijevanje trupa, kao i dopremu i dooružavanje dobrovoljaca iz udaljenih luka. Mada je general Saraj otvoreno rekao regentu Aleksandru: “Ovo je provincijsko pozorište na kojem se ne mogu odigravati velike drame”, on ipak 20. oktobra 1917. saveznicima podnosi plan proboja fronta, po kojem bi srpska vojska na sebe primila najteži teret. Klima za srpske ambicije bila je vrlo nepovoljna zbog krize vlasti u Grčkoj i pada rumunskog fronta, a posebno zbog propasti srpskog najodanijeg saveznika, carske Rusije i njenog izlaska iz rata zbog revolucije. Osim toga, među saveznicima su vladali dosta zamršeni suparnički odnosi, gdje su se preplitali razni interesi, strategije, vojni planovi i skriveni politički ciljevi. U tim okolnostima princ regent, svjestan istorijskog trenutka, obilazi savezničke prestonice i njegova uporna diplomatska akcija na kraju će uroditi plodom.
Plan proboja sačinio je još u jesen 1916. pukovnik, kasnije general i akademik Živko Pavlović, a osnovna ideja se bazirala na strateškom iznenađenju neprijatelja udarom na pravcu Soko – Dobro polje – Kozjak, koji su Bugari smatrali neprobojnim, zbog niza utvrda i neprohodnog terena. To je bio srpski sektor fronta i tu bi se zabio klin između njemačke i bugarske vojske. Komandant fronta, general Gijom, bio je skloniji ofanzivi dolinom Vardara, i tek dolaskom na njegovo mjesto generala Franše D’ Eperea u junu 1918. srpske ideje će biti prihvaćene. Ubijedila ga je odlučnost i jedinstvo regenta i srpskih komandanata po pitanju ovog plana te spremnost i moralna smjelost da se on izvede do kraja. Konačno u Versaju 3. avgusta 1918. saveznici dadoše zeleno svjetlo za izvođenje solunske ofanzive, uz ogradu Engleza da se neće ni pomaći ako Srbi ne ostvare početni uspjeh.
Rekli su…
“Srbi su tvrdi na muci, trezveni, skromni, to su ljudi slobodni, nesalomivi… vojnici najhrabriji, najistrajniji, najbolji od svih…” (Luj Franše D’Epere).
“Kada se bude pisala istorija ovog rata, njeno najslavnije poglavlje nosiće naziv Srbija.” (Robert Lesing, ministar spoljnih poslova SAD).
“Francuska je ponosna što je bila na strani herojskih Srba tokom njihovog izgnanstva i ratovanja.” (Pol de Šanel, francuski političar).
“Srbi su najjači od svih naših neprijatelja.” (Alfred Kraus, austrijski general).
“Srpski vojnik je nepobjediv… on stalno pobjeđuje jer je inteligentniji, disciplinovaniji i visokog morala.” (Džavid-paša, turski komandant, u pismu caru).
“Srpska vojska je prva i najslavnija u Evropi, za svega pola sata borbe uništili su moju diviziju.” (Jozef Habzburški, mađarski maršal).
“Od ovog srpskog, nikad do sada nije bilo većeg podviga… sa više neodoljive smjelosti i neumorne energije.”
(bečki “Noje fraje prese”, odmah poslije rata).
“Ma koliko bila velika uloga Francuza u pobjedi, cio svijet danas misli na Srbiju” (“Mančester Gardijan”).
U tom trenutku Francuzi su na frontu imali 180.000 vojnika, Srbi 150.000, Grci 135.000, Englezi 120.000, Italijani 42.000 itd., ukupno 628.000 vojnika Antante, svrstanih u 29 pješadijskih i dvije konjičke divizije. Centralne sile su imale 626.000 vojnika, uglavnom Bugara pod komandom generala Georgi Todorova, svrstanih u 1. i 2. bugarsku armiju. Od 2. bugarske i 11. njemačke armije formirana je grupa armija pod komandom generala fon Šolca, dok se na području Albanije nalazio 19. austrougarski korpus.
U međuvremenu je srpska vojska preformirana sa tri na dvije armije, ukupne jačine šest pješadijskih i jednom konjičkom divizijom. Na čelu 1. armije bio je general, potonji vojvoda, Petar Bojović, koji je nešto ranije zamijenio ulogu sa vojvodom Živojinom Mišićem na poziciji načelnika štaba vrhovne komande, dok je 2. armijom komandovao vojvoda Stepa Stepanović. Vrhovnom komandant je bio regent Aleksandar Karađorđević. Na njegovo insistiranje saveznici su još ranije prihvatili da srpske armije ne budu pretpočinjene francuskim ili britanskim snagama, već da imaju vlastiti sektor fronta i određenu autonomiju u komandovanju. To je upravo bio dobropoljski sektor na pravcu proboja gdje su Bugari izgradili prave tvrđave uz trostruke linije rovova i guste preplete bodljikave žice, sa neosvojivim mitraljeskim bunkerima zazidanim u stijenama i zemunicama pokrivenim sa tri reda bukovih trupaca. Srbima su bile pridodate i dvije francuske divizije 122. i 17. kolonijalna iz Senegala.
Konačno je došao i taj dugo sanjani dan za srpskog vojnika, koji je dvije godine sa čežnjom gledao plavkaste gorske masive iza kojih je otadžbina, njegova dječica, žena, sestra, majka i svi najmiliji. Znali su da će na tim liticama i klancima mnogi od njih ostati zauvijek, jer se srpska sloboda oduvijek skupo plaćala.
Udar
Ujutro 14. septembra počela je uraganska artiljerijska priprema iz 580 oruđa svih kalibara. Potmula rika topova i zaglušujući tresak detonacija ispunili su prostor u kojem su kuljali oblaci dima, presijecani bljeskanjem eksplozija. Zemlja je drhtala pod nogama, puna 22 časa precizna i ubistvena kanonada je razarala i mrvila neprijateljske položaje.
Još u toku noći srpska i francuska pješadija je posjela polazne položaje, gdje su čuli i Aleksandrovu zapovijest: “Napred u slavu ili smrt”, da bi u 5.30 časova tog 15. septembra, uz gromoglasno “uraaa”, poletjeli kao vihor, predvođeni jurišnim odredima. Zakloparaše teški mitraljezi i zasikta hiljade pušaka. Napadne kolone su kao planinska bujica nadirale kosama i urvinama. Borci su nošeni nevjerovatnom energijom i srčanošću uskakali u bugarske rovove, dok su vrela zrna i šrapneli fijukali oko njih. Dejstvuju i srpska i francuska avijacija, gori nebo i zemlja u paklenom sudaru ljudi i čelika. Bugari daju žestok otpor, iza podne nastupi prelomni trenutak, ali klatno se nije dugo dvoumilo i prevagnu na srpsku stranu. Već stižu i prve grupe zarobljenika. Šumadijska divizija čini presudan uspjeh i silovito na bombu i bajonet prodire, kršeći svaki otpor i sva iskrvavljena izbija na Veternik u 12.40 časova, a prije mraka na Borovu čuku i Kravicu, povlačeći naprijed i zaglavljene Senegalce. Za to vrijeme 122. francuska sa dijelovima Timočke i Jugoslovenske divizije zauzimaju Dobro polje i kotu 1795, a pred ponoć ovladaše i visovima Sokola koristeći i ljestvice na strmim obroncima. Bio je to vrlo dug i strašan dan.
Sutradan je Stepina armija kao žrvanj mljela poljuljani raspored Bugara. Šumadinci sa Timočanima i dobrovoljcima, uz podršku Francuza podilaze Kozjaku i Topolcu na drugoj liniji bugarske odbrane, satirući njihovu otpornu snagu i volju. Dobrovoljci napreduju metar po metar, udarajući na žilav otpor, no u kasno popodne posljednjim jurišom i visoki Kozjak je zauzet i širom otvorena vrata ka Tikveškoj dolini i Vardaru. Za to vrijeme Drinska, Dunavska i Moravska divizija, po naređenju vojvode Bojovića, povećanom žestinom prolamaju preostale neprijateljske položaje, prodiruću duboko naprijed. Time je probijena breša širine 30 i dubine 15 kilometara i zabijen dubok klin između Nijemaca i Bugara, uz hiljade zarobljenih.
Glavnokomandujući Aleksandar i veliki smjeli strateg Mišić, uprkos riziku dubokog prodora zbog nezaštićenih bokova, naređuju trupama dalje energično nastupanje. Neprijatelj ubacuje posljednje rezerve ne bi li konsolidovao odbranu, ali sve je džaba. Srpske snage 21. septembra snažnim zaletom zbrisaše njegove položaje i sjuriše se s planine na Vardar, koji pređoše na više mjesta i presjekoše prugu Skoplje – Đevđelija.
Posebna čast
Kada je 1915. na Srbiju upućivao svoju moćnu vojsku, na čelu sa Makenzenom, car Viljem reče da Srbima tako čini posebnu čast. Tri godine kasnije Srbi su mu uzvratili velikom čašću da taj čuveni feldmaršal, povlačeći se iz Rumunije dopadne u srpsko zatočeništvo u Futogu. Ovaj slavni vojskovođa je po okupaciji Srbije 1915. izjavio: “Borili smo se protiv junaka iz bajke, žalim što junački srpski narod nije bio moj saveznik.”
Srbi dolaze!!! Pali su Prilep i Skoplje, neka se pripremi Sofija. Kod Bugara je rasulo i panika pred srpskom konjicom, koja kao furija satire sve pred sobom. Listom se predaju izbezumljeno vičući: “Nema više vojna! Nema više vojna!”
Strahovali su od osvete za patnje, poniženja i smrt desetina hiljada srpskih civila. Ti do juče surovi bezdušni zlikovci sad trče u Solun i ponizno bogorade D’ Eperea da iskamče kakvo primirje. On ih odbija “ko s nokta”, tražeći punu kapitulaciju, koju i prihvatiše 29. septembra. No, na žalost Srba dade im se veliki ustupak – da vojska sa šajkačama ne ulazi u Bugarsku.
Čim su im “krenula kola niza stranu” neiskreni savez Nijemaca i Bugara se počeo raspadati u međusobnim uvredama i optužbama. Još od 1915. kada su Bugari ponizno “legli u krevet” sa Germanima, taj savez je škripao uz obilje prljavog veša. Na otvoreni nadmeni prezir Švaba Bugari su uzvraćali raznim pakostima i mržnjom. Sa druge strane rađalo se jedno iskreno bratstvo po oružju među Francuzima i Srbima, prožeto duhom poštovanja i prijateljstva, kao svijetli primjer ratne sloge i jednodušnog zalaganja. Ta bliskost se kasnije učvršćivala sve do Brozovog vremena, kada je mnogo dobrog i vrijednog iz kraljevine odbačeno i uništeno.
Osjećaj rodne zemlje
Kada je 600.000 bugarskih vojnika položilo oružje, Centralne sile su bile teško osakaćene i njihov krah se već jasno nazirao. Nijemci u nevolji skraćuju front i nastoje se održati brzim dovlačenjem svojih snaga iz Sofije, ali u pobjedničkom zahuktalom ritmu srpski čelni odredi već 9. oktobra izbijaju pred Niš. Švabe žilavo brane utvrđeni grad, no sve je uzalud i 12. oktobra ga moraju napustiti po naredbi već pomenutog generala Fridriha fon Šolca. On piše višoj komandi u Badenu: “Naletu Srba se nije moglo odoljeti. Čast neka je palim borcima, ali i Srbima koji su požnjeli uspjeh.” Uzgred budi rečeno, njemačka štampa tog generala nedavno je dovodila u rodbinsku vezu sa sadašnjim kancelarom Olafom Šolcom, a pominjao se i jedan Hitlerov SS general istog prezimena.
U tom trenutku srpska pješadija nalazi se 200 kilometara ispred glavnine savezničkih trupa pa general Franše D’Epere upozorava vojvodu Mišića da je to nedopustiv rizik i da tu moraju zastati. No Srpska vrhovna komanda, osjećajući rastrojstvo neprijatelja, naređuje dalje uporno prodiranje, ispravno shvatajući da je brzina uslov uspjeha. Svaki nedostatak odlučnosti ugrozio bi ranije zacrtani cilj – da sami oslobode svoju zemlju. To nije bilo samo vojno ili patriotsko, već i važno političko pitanje.
Srpski vojnik je, osjetivši rodnu zemlju pod nogama i trijumfalno dočekan od naroda, dobio neku novu snagu i mada iznuren dugim maršom pod stalnim okršajima, bez dovoljno hrane, sna i odmora, svim silama nastavlja borbu i gonjenje neprijatelja. Demoralisana 11. njemačka armija ni na Savi i Dunavu nije se mogla održati s namjerom da osigura odstupnicu svojim snagama iz Rumunije. I odatle je 1. srpska armija odbaci nastupajući u Srem i Banat, prešavši do tad pod borbom 600 kilometara za 45 dana. Najzad, Dunavska divizija 1. novembra umaršira i u Beograd, a tri dana kasnije i cijela Srbija je bila oslobođena.
Austrougarska broji svoje posljednje dane. Završni čin njene agonije je kapitulacija 4. novembra. I konačno jedanaestog dana, jedanaestog mjeseca u jedanaest časova te 1918. i slupana njemačka ratna mašina je stala. U željezničkom vagonu maršala Foša kod grada Kompijena potpisan je prekid borbenih dejstava u Prvom svjetskom ratu.
U Beču i Berlinu tih su dana sa uzdahom žalili što srpsku vojsku još 1915. nisu potpuno uništili. Sudeći po kasnijim događajima (1941/45) vjerovatno su se zakleli da će to sljedeći put uraditi temeljitije.
U pobjedničkoj srpskoj vojsci od Soluna do svog zavičaja marširalo je i oko 50.000 dobrovoljaca – solunaca iz raznih srpskih krajeva. Nažalost, mnogi od naših predaka hrabro padoše ne dočekavši da početkom novembra pobjedonosno uđu u Podgoricu i Cetinje, da u Sarajevu i Bijeljini budu svečano dočekani 6. novembra, a u Banjaluci 15 dana kasnije, u Novom Sadu 9, a u Subotici 13. novembra, dan kasnije i u Zagreb, a zatim u Splitu, itd.
Srbi su u Drini utopili famu o svemoćnoj monarhiji, a potom srušili mit o njemačkoj nepobjedivosti, kada je njihov crni orao očerupan neslavno uzmakao sa Balkana, dok je srpski bijeli krstaš slavodobitno širio krila i kliktao izborenoj slobodi.
Izgled Evrope je znatno promijenjen, nestala su četiri carstva. Za Austrougarskom izvan Beča niko suzu nije pustio, sem Zagreba. Ona je rashodovana i završila na otpadu istorije, a njeni dijelovi uđoše u sastav novih država, unoseći u neke od njih i sindrom raspada, ali to ostaje za neku drugu priču.
Poslije niza slavnih pobjeda srpski vojnik je i na Solunskom frontu, nošen visokim idealima, cijelom svijetu pružio dokaz svojih prirodnih sposobnosti i karakternih odlika, jer borbeni duh, istrajnost, samoprijegor i osjećaj dužnosti oduvijek su bili parametri za mjerenje duhovne i moralne snage jednog naroda. Iz tame patnje i stradanja rodilo se sunce slobode, na kom je zasijala slava srpskog oružja i Srbija je dostojanstveno zauzela svoje mjesto među silama pobjednicama Velikog rata. Neko je jednom rekao da ako 1918. niste bili Srbin, onda ne znate šta je ponos. Otuda i mi imamo trajan razlog da budemo ponosni na svoje pretke, što nas obavezuje da sa velikim poštovanjem čuvamo uspomenu na njihove ogromne žrtve i djela vrijedna divljenja. U znak vječne zahvalnosti treba najdostojnije obilježavati njima posvećen Dan srpskog jedinstva, slobode i nacionalne zastave.