Prije šest decenija, 10. decembra 1961. godine, mršava, elegantno obučena figura, izašla je na podijum Švedske kraljevske akademije u Stokholmu da održi govor zahvalnosti i da primi Nobelovu nagradu za književnost.
Dobitnik je bio Ivo Andrić, srpski pripovjedač i prvi čovjek sa prostora bivše Jugoslavije koji je dobio Nobelovu nagradu za književnost, tačno 50 godina od svog prvog pojavljivanja u literarnim vodama (1911), kada je u časopisu “Bosanska vila” objavljena njegova pjesma “U sumrak”. Te 1961. godine u besjedi u ime Nobelovog komiteta navedeno je: “Andrić nosi u sebi mnogo nježnosti za ljude, ali ne uzmiče pred strahotama, niti pred nasiljem, koje u njegovim očima potvrđuje stvarnost zla. On je majstor sasvim ličnog, originalnog kruga motiva. Otvara dosad nepoznatu stranicu svjetske hronike i obraća nam se iz dubine napaćene narodne duše Južnih Slovena.”
Andrićev pomenuti govor nazvan “O priči i pričanju” već se decenijama pamti, jer pisac tom prilikom nije pričao o sebi i svojim dostignućima, već je podijelio svoje refleksije o pripovijedanju i pripovjedačkom djelu uopšte. Ovo nadahnuto slovo dodatno je zanimljivo zbog jednog proročanskog dijela teksta “da priča koju pripovedač pripoveda ljudima svoga vremena, bez obzira na njen oblik i njenu temu, ne bude ni zatrovana mržnjom ni zaglušena grmljavinom ubilačkog oružja, nego što je moguće više pokretana ljubavlju i vođena širinom i vedrinom slobodnog ljudskog duha”.
Kako je piščeva iskrena i dirljiva poruka, sakrivena u ovim inspirativnim riječima, protumačena u njegovoj zemlji, nažalost, saznali smo koju deceniju kasnije kada je zemlja završila u raspadu, krvi i podjelama, iako ove tragične činjenice ni za djelić ne umanjuju ljepotu Andrićevih riječi i veličinu književnog djela za koje je i dobio nagradu i poštovanje čitalaca širom svijeta, ali koje je često bilo izloženo nerazumnoj mržnji i promašenim tumačenjima.
Uglovi
Andrićeva nagrada, kao i njegov život i djelo, tumačeni su u to vrijeme, kao i danas, iz brojnih uglova, nažalost, u velikoj mjeri mimo književnih vrijednosti i značaja. Lomila su se koplja kako u literarnim, tako i u političkim krugovima. Vrijednost njegovog opusa je osporavana, dok su za nagradu viđena druga, pozvanija imena po mišljenju jednog dijela javnosti, dok je sam Andrić ovu odluku primio prilično mirno, govoreći da nastavlja svoj život onako kako ga je živio do tada. Pišući i čitajući.
Maja Radonić, upravnica Zadužbine Ive Andrića, nema dilema u vezi sa značajem ove nagrade, koja je neosporno balkansku književnost uvela u svjetske tokove.
– Do tada postoji jedan status naše književnosti, u ovom slučaju srpske, kao jedne egzotične književnosti balkanskih naroda i činilo se da ona izlazi iz geta, ali prvenstveno je to uradilo Andrićevo delo, koje je taj proboj napravilo pre dobijanja Nobelove nagrade. Čini se da je Nobelova nagrada bila verifikacija – rekla je Radonićeva.
Koliko je Nobelova nagrada dodijeljena Ivi Andriću bila važna za srpsku i jugoslovensku književnost u to vrijeme, govori i činjenica da je do danas ostao jedini pisac Balkana na spisku dobitnika. Muharem Bazdulj, pisac i esejista, Andrićevog “Nobela” vidi kao veliku maturu naše književnosti.
– Bila je jako važna i predstavljala je potvrdu najviših kulturnih dometa jedne zemlje i njene književnosti. Ta zemlja je te iste godine bila domaćin prve konferencije nesvrstanih, što je bila “velika matura” njene političke važnosti, a Nobelova nagrada Andriću je na neki način bila i globalna “velika matura” za njenu kulturu. I nagrada i Andrićev opus i danas su, posebno unutar srpske kulture, izrazito značajni, što se vidi i iz novih izdanja Andrićevih djela, kao i iz različitih manifestacija na kojima se sa razumijevanjem tumači Andrićevo djelo – kaže Bazdulj za “Glas”.
Dodaje da se negativna percepcija nagrade, književnog djela i samog života Andrića, kroz prizmu dnevne politike, površne mitomanije i proizvoljnog tumačenja, stiče ako je naš fokus na masovnim medijima ili društvenim mrežama.
– Možda je ocjena da se Andrić negativno tumači u javnosti ipak prestroga. Tako možda izgleda ako nam je fokus usmjeren na masovne medije, društvene mreže i anonimne komentare ispod internetskih tekstova. Čini mi se da ako uzmemo u obzir izdavače, fakultete, institute i načine na koji se oni bave Andrićem, možemo ipak imati pozitivniji stav. Uostalom, Andrićeva zadužbina je u globalnim okvirima primjer dobrog načina na koji se neka institucija bavi djelom nekog pisca – jasan je Bazdulj.
Koliko je ispravan odnos prema ovoj nagradi važan za objektivno poštovanje Andrića kao umjetnika, posebno u svjetlu činjenice da je njegova nagrada i danas velika smetnja brojnim književnim i političkim krugovima na prostoru bivše Jugoslavije?
– Znate, i da kojim slučajem nije dobio “Nobela”, Andrić bi bio jednako značajan pisac. Nobelova nagrada je više simbol tog značaja, nego neka neupitna potvrda. Ipak, u savremenom svijetu upravo ova nagrada ima najveću prepoznatljivost, pa je u tom smislu ona smetnja onima koji Andrića ne vole. Mi kojima je njegovo djelo značajno treba da ga čitamo i izučavamo, a Nobelovu nagradu posmatramo tek kao zaslužen “šlag na tortu” – kaže Bazdulj.
Iako zapadnim čitaocima pruža uvid u “balkansku egzotiku”, Andrić je prije svega univerzalni pisac, jer je njegovo djelo usmjereno na čovjeka i njegovu sudbinu u vrtlogu istorijskih i društvenih događaja, razumljivih kako na Balkanu, tako i u ostatku svijeta. Književnik i akademik Miro Vuksanović, predsjednik Uređivačkog odbora “Kritičkog izdanja djela Ive Andrića”, kaže da je potrebno javno osporiti tvrdnje da je Andrićevo djelo i danas živo prisutno kod nas i u svijetu zahvaljujući, prije svega, Nobelovoj nagradi.
– Nema spora da li takvo priznanje utiče na objavljivanje, prevođenje i čitanost Andrićevih knjiga, ali to ne bi bilo dovoljno, ne bi se tako dugo održalo, da ne nalazi i snagu i dokaz u umetničkoj vrednosti Andrićevih knjiga. One su pre dobijanja Nobelove nagrade bile štampane na nekoliko jezika, potom ocenjene i visoko nagrađene. Od tada su deo svetske književnosti i to traje sedamdesetak godina. Broj izdanja Andrićevih knjiga i radova o njima premašuje zbir od dvadeset hiljada, na pedeset jezika. Takva bibliografija, u poslednjih deset godina, dva puta obimnija od poluvekovnog rezultata poznatih pesnika, potvrđuje stanovište da je Ivo Andrić među onim dobitnicima koji drže ugled Nobelove nagrade i da on nikako nije među nobelovcima koji su zagrnuti vremenom – rekao je Vukanović.
Trn u oku
Smatra da je ispravan odnos prema ovoj nagradi i Andrićevom opusu važan za objektivno poštovanje Andrića kao umjetnika, posebno u svjetlu činjenice da je njegov “Nobel” i danas trn u oku određenim književnim i političkim krugovima na prostoru bivše Jugoslavije.
– Kada književnici i ljudi drugih sklonosti, naši i strani, iz pobuda račundžijskih i dnevnopolitičkih, svakakvih, premeštaju činjenice, sudbine i vremena da od njih naprave što veći poremećaj, neuko uzimaju rečenice iz književnog dijaloga kao gledište živog čoveka, izmišljaju anegdote i kalambure, prikazuju privatno kao društveno, pritom neovlašćeno koriste Andrićevo ime i delo, nanose mu štetu i uvredu, krive ga i za krivu Drinu i za ratove koji su u naše doba planuli, upisuju ga u književnost koju nije hteo ili za koju nije ni znao, uporno pokušavajući da menjaju njegov izvorni tekst, da mu ospore slobodnu volju da glavna dela napiše na ekavskom narečju, da bude srpski pisac i srpski akademik, da se izjašnjava kao Srbin, kada, dakle, Andrića ruže da bi se za njih dalje čulo ili da bi pokazali sva lica i naličja netrpeljivosti koja nas je kroz vreme gušila i koja nas guši, kada sve to čine, svesno ulaze među klevetala koja treba da budu nazvana tačnim imenom – kaže Vuksanović.
Mora se pomenuti da je Andrić cjelokupni novčani iznos Nobelove nagrade poklonio BiH, odnosno unapređenju bibliotekarstva u toj republici i jačanju knjižrvnog fonda. Gorka je ironija sudbine da danas u zemlji njegovog rođenja podjela oko Andrićevog djela i života nikad nije bila veća, uz brojne predrasude i pogrešna tumačenja njegovog opusa. Ipak, za kraj kao univerzalnu poruku, onima koji Andrića poštuju i onima koji ga osporavaju, najbolje je citirati još jedan dio Andrićevog govora iz Stokholma:
“Biti čovek, rođen bez svog znanja i bez svoje volje, bačen u okean postojanja. Morati plivati. Postojati. Nositi identitet. Izdržati atmosferski pritisak svega oko sebe, sve sudare, nepredvidljive i nepredviđene postupke svoje i tuđe, koji ponajčešće nisu po meri naših snaga. A povrh svega, treba još izdržati svoju misao o svemu tome. Ukratko: biti čovek.”
Što, mora se priznati, nije lak zadatak.
“Marš na Drinu”
Svoj govor Andrić je održao na francuskom jeziku, a tekst je kasnije objavljen u godišnjoj publikaciji “Nobelova nagrada” u izdanju Nobelove fondacije, a nalazi se i u okviru njegovih sabranih djela. Pisac je Nobelovu nagradu primio uz zvuke “Marša na Drinu” kompozitora Stanislava Biničkog. Pisac je staru, predratnu ploču ponio sa sobom uz insistiranje da se ona pusti tokom ceremonije. Šveđanima se melodija mnogo dopala, a pjesma se munjevitom brzinom proširila po cijelom svijetu. Godine 1966. holandska grupa “The Spotnicks” snimila je obradu “Marša na Drinu”, a iste godine marš je obradila i čuvena britanska grupa “The Shadows”.