Jugoslovenska komunistička istoriografija nametnula je mantru po kojoj su “svi narodi i narodnosti” dali jednak doprinos podizanju ustanka protiv fašizma i kasnijoj pobjedi u narodnoj revoluciji.
Najbolji dokaz da to nikako ne odgovara istini predstavljaju podaci o nosiocima Partizanske spomenice, kao najpoznatijeg ordena bivše SFRJ. Istoričar Branko Bokan u svojoj knjizi “Skrivene namjere” iznio je podatak da je u Bosanskoj Krajini bilo 5.889 nosilaca tog ordena. Od toga je 5.714 ili 97,03 odsto Srba, zatim 110 ili 1,87 odsto muslimana, 43 ili 0,73 odsto Hrvata i 22 pripadnika ostalih “naroda i narodnosti”. Pored neporecivih dokaza da su ustanak protiv fašizma na ovim prostorima podigli i vodili uglavnom Srbi, isto tako su neporecivi podaci da su Srbi dali daleko najveće žrtve u toj borbi. Ko to pokušava da ospori dovoljno je da ode na Mrakovicu i na memorijalnom zidu pročita imena poginulih partizana sa područja Kozare. Od 9.921 partizana sa područja Kozare i okoline koji su dali život u toku Drugog svjetskog rata više od 95 odsto su Srbi.
Istoričar iz Prijedora zaposlen u Muzeju revolucije na Mrakovici Boris Radaković o tome je pisao u svojoj knjizi “Ustaška uporišta pod Kozarom”. Prema njegovoj ocjeni, ustanak za Srbe na Kozari bio je novo Kosovo, krvavo razbojište na kojem se gledalo, kao što kaže narodna epska pjesma “kojem će se privoleti carstvu”.
– Nadahnuti kosovskim predanjem, a po pričanju očevidaca među, kojima je i slavni partizanski komandant Žarko Zgonjanin, narod je između sebe govorio: “Vraća se Kosovo. Od naših starih je ipak nešto ostalo tada pa se, eto, opet naroda namnožilo, a sad teško ko da ostane… Bolje je da u borbi izginemo nego da mirno čekamo smrt.” Puni samopregora i spoznaje da je došao istorijski čas, prvi ustanici su obilazili grobove starih ustaničkih vođa. Neki su govorili: “Ovdje se borio i naš Pecija, pa zašto i mi ne bismo!” Čini mi se da su tada neki išli da posjete grob Petra Pecije kod manastira Moštanica na Kozari. U partizanskim dokumentima Mladen Stojanović se naziva prvoborcem u “narodnooslobodilačkoj borbi srpskog naroda”, a srpski seljaci u selima koja je posjećivao tokom ustanka nazivali su ga Obilićem: “Nek si nam došao, Obiliću naš” – navodi Radaković.
Netačne teze
On za “Glas Srpske” kaže da je netačna teza da su ustanak na teritoriji današnje BiH 1941. godine podigli “narodi i narodnosti” i da je “period fašističkog terora za narode nekadašnje države započeo u proljeće 1941. godine”.
– Ustanak je dignut zbog genocida nad Srbima u Nezavisnoj državi Hrvatskoj, a podigao ga je srpski narod, prvo u istočnoj Hercegovini početkom juna 1941. godine, a zatim se Srbi na prostoru Bosanske Krajine dižu u odbranu golih života počev od 27. jula kod Drvara i narednim danima širom Bosanske Krajine. U NDH bili su ugroženi isključivo Srbi, Jevreji i Romi zbog njihovog nacionalnog porijekla, dok ostali narodi nisu morali da strahuju zato što su pripadnici hrvatskog, muslimanskog, češkog, slovenačkog i drugih naroda. Takođe, početak ustanka nije imao ideološku podlogu, tako da je netačno pripisivati sve zasluge komunistima – ocjenjuje Radaković.
On dodaje da je zato nedopustivo da zvanično Sarajevo svojata srpski antifašizam, tj. borbu za goli život u NDH, a sa druge strane nameće etiketu fašizma srpskoj strani tokom građanskog ratu u BiH.
– Takođe, ne smije se tolerisati što zvanično Sarajevo prelazi preko masovnog učešća muslimana u vojnim snagama NDH, ustašama, domobranima, ustaškim milicijama, oružnicima, itd. Srbi u BiH još čekaju da se neko od bošnjačkih predstavnika izvini za učešće muslimana, danas Bošnjaka, u genocidu nad Srbima u NDH. Isto važi i za hrvatske predstavnike u BiH. Licemjerno je pozivati se na tekovine narodnooslobodilačke borbe, a slaviti raspad Jugoslavije i preglasavanje Srba u BiH, sve to uz činjenicu da je u redovima tzv. Armije RBiH, tokom proteklog rata bilo i proustaških vojnih formacija, kao što su HOS i “Handžar divizija” – kategoričan je Radaković.
On u knjizi “Ustaška uporišta pod Kozarom” navodi da se vlast NDH u Prijedoru, pa i u čitavoj Bosanskoj Krajini, oslanjala najviše na muslimane. O tome, kako je naveo, svjedoči i “Predstavka” vjerskih predstavnika muslimana sreza Prijedor u ime “24.000 Hrvata muslimana ovoga kotara”, upućena 23. septembra 1941. godine nekim uglednim muslimanima u vlasti NDH, u kojoj se između ostaloga kaže:
“Preko 75 odsto svih domobrana i časnika hrvatske vojske u Bosanskoj Krajini daju muslimani i oni snose najviše tereta oko očuvanja opstanka ove države”.
U tom dokumentu muslimanski predstavnici se žale i kako se “od osnivanja NDH nijedan mještanin musliman nije zaposlio u ma kakvoj službi, iako je poslije istjerivanja Srba ostalo dovoljno mjesta”.
– Sa područja nekadašnjeg sreza Prijedor, u partizanima je poginulo 153 muslimana u toku čitavog Drugog svjetskog rata. S druge strane, prilikom konačnog oslobođenja Kozarca od strane partizana, 9. jula 1944. godine, samo za jedan dan u borbi protiv partizana poginulo je 206, a ranjeno 58 pripadnika ustaške “Redžine” milicije iz Kozarca. Sa šireg područja Kozarca poginulo je preko 300 muslimana u redovima vojski NDH – navodi Radaković u svojoj knjizi.
Nema dilema
Istoričar iz Republičkog centra za istraživanje rata, ratnih zločina i traženje nestalih Predrag Lozo kaže da o srpskom karakteru ustanka koji je podignut prevashodno protiv uništenja srpskog naroda savremena istraživanja apsolutno nemaju dilemu.
– Čak i u komunističkoj literaturi u poslijeratnoj Jugoslaviji, pored svih ideoloških barijera i iskrivljivanja konteksta, bilo je nemoguće sakriti zbog čega je ustanak podignut. Tako se i na više mjesta recimo dešavanja u Hercegovini u junu 1941. nazivaju ustankom srpskog naroda – kaže Lozo.
On precizira da je u trećem tomu Vojne enciklopedije (Beograd, 1960) napisano: “Pošto su u to vreme organizacije KPJ vršile pripreme za ustanak, a 22. juna fašistička Nemačka izvršila napad na SSSR, pod uticajem svih tih okolnosti, a i veoma jake ustaničke tradicije, 24. juna izbio je opšti ustanak srpskog naroda u istočnoj Hercegovini. To je bio prvi masovni ustanak u Jugoslaviji koji je izbio pre nego što je KPJ završila pripreme i uputila poziv narodima Jugoslavije za oružani ustanak”.
Lozo kaže da su prvi oblici narodnog otpora na teritoriji NDH bili zabilježeni u mjestu Srpsko Kijevo kod Sanskog Mosta za Đurđevdan 1941. godine.
– Ovdje treba razlikovati termin otpora od šireg organizovanog ustanka. Po istraživanjima savremene istoriografije pravi datum ustanka srpskog naroda u Hercegovini, a time i prvi na teritoriji NDH, može se smatrati 6. jun 1941. godine, kada su organizovano napadnute “oružaničke postaje” NDH u rejonu Gacka, u pograničnom pojasu prema Crnoj Gori, prije svega u selu Brljevo-Kazanci. Ove akcije su izazvane prethodnim saznanjem o zločinu ustaša, muslimana iz Fazlagića kule u mjestu Korita, gdje je 4. na 5. jun 1941. ubijeno i u jamu bačeno više od 160 lokalnih Srba. Nakon ovoga ustanici su pozvali na ustanak i narod okolnih srezova i od tada se kreće u organizovane aktivnosti ustanka koje traju narednim mjesecima u kontinuitetu – objašnjava Lozo.
Prema njegovim riječima, ovaj datum se dugo zapostavljao iz više ideoloških razloga, a za ustanak u Hercegovini uziman je 24. jun i napad na ustašku posadu u “postaji” u selu Lukavac kod Nevesinja.
– Ovaj datum se uzimao zbog hronološke veze sa napadom Trećeg rajha na SSSR, koji je započet 22. juna. Pored toga, 6. juni je bio nepogodan i iz još tri razloga. Prvi je jer je ustanak izbio zajedničkim snagama ustanika sa obe strane kasnije granice sa Crnom Gorom i time remetio mantru o republičkim ustancima i granicama. Drugi razlog je nepostojanje bilo kakve uloge Komunističke partije u tim dešavanjima. Treći razlog je taj da su ustanci iz ovih krajeva kasnije uglavnom pripadali ravnogorskom pokretu, tj. JVuO poput popa Radojice Perišića i drugih – kaže Lozo.
Ne umanjuje značaj
U svakom slučaju, ističe on, ustanak u NDH izbio je skoro dva mjeseca prije dešavanja u Drvaru, na Oštrelju i dalje, što nikako nikako ne umanjuje značaj onoga što se desilo u Krajini 27. jula 1941. godine.
– Jako je bitno reći da su srpski ustanici na početku imali samo jednu ideologiju, a to je borba protiv potpunog uništenja – genocida u NDH. Ideološke podjele i sukobi kao i istaknuti pripadnici različitih ideologija nametnuti kao vođe su došli kasnije sa svim onim što, osim napada i agresije spoljnog neprijatelja nacista i njihovih saveznika, nosi i građanski rat i revolucija – kaže Lozo.
U prilog tvrdnjama naših sagovornika da su Srbi bili nosioci i ustanaka i antifašističke borbe svjedoče i riječi Vicka Krstulovića, bivšeg istaknutog komunističkog funkcionera. Krstulović je bio sekretar Pokrajinskog komiteta KPH za Dalmaciju i član CK KPJ, prvi komandant Dinarskog partizanskog odreda, a kasnije i Prve dalmatinske divizije i nosilac je ordena narodnog heroja.
U svojim memoarima, između ostalog, naveo je odgovor Pokrajinskog komiteta CK KPH, u kojem je odgovarao na optužbe o neuspjehu prvog talasa ustanka.
– Moramo naglasiti da kod nas ne živi pravoslavni element, kojem je u drugim dijelovima Hrvatske voda došla do grla i koji je u takvom položaju da treba da brani svoj život i opstanak. Ti pravoslavni elementi, koji su pobjegli pred ustaškim krvolocima da spasu svoj život, zaista su spremni za borbu, ali se nalaze u rejonima kod Livna i Knina, gdje su naše partijske organizacije vrlo slabe ili ih uopšte nema. Taj pravoslavni elemenat bio je pod jakim uticajem velikosrpskih stranaka i nama nije bilo lako da im se u tako kratko vrijeme stavimo na čelo i organizujemo za borbu protiv ustaša i okupatora – naveo je Krstulović.
Pokojni akademik Zdravko Antonić svoj radni vijek posvetio je temama genocida nad Srbima u BiH i Hrvatskoj, iza sebe je ostavio vjerna i vjerodostojna svjedočenja o onome što je prethodilo i što se desilo samog 27. jula 1941. godine.
– S ciljem da spreče dalje nasilje nad seljacima i uništavanje njihove imovine u selima oko Drvara, koje su vršile ustaše, prethodno formiran Štab gerilskih odreda za Bosansko Grahovo i okolinu doneo je 26. jula odluku da se sa svim raspoloživim snagama organizuje jednovremeni napad na ustaško-domobranske garnizone u Drvaru, Bosanskom Grahovu i Oštrelju i da se akcije potom prenesu prema Bosanskom Petrovcu, Glamoču i Kninu. Odmah su upućeni kuriri sa pozivom da ustanak počinje 27. jula, napadom na neprijateljski garnizon u Drvaru, rušenjem komunikacija i napadom na razna druga uporišta i ustaške postaje. Na inicijativu štaba za srez Bosansko Grahovo još odranije je bila uspostavljena veza s nekim ljudima s područja opštine Srb. S njima je na posebnom sastanku u blizini Drvara razmatran tok priprema za oružanu borbu i dogovoreno je da akcije istovremeno počnu u Bosni i Lici. Taj dogovor je i ostvaren – naveo je Antonić.
On je u sovom izučavanju pomenutih istorijskih događaja ostavio i jednu specifičnu paralelu.
– Prva ustanička akcija u okolini Banjaluke izvedena je 2. avgusta, napadom na ustaško uporište u Krupi na Vrbasu. Zatim se ustanički talas proširio na teren oko Osmače, Tisovca, Čemernice, sve do Skender-Vakufa i Kotor-Varoši, upravo tamo kuda se širio i 1875. godine – naveo je akademik Antonić u svojoj knjizi “Dokumenta o genocidu nad Srbima u BiH od aprila do avgusta 1941”.
Šta je govorio Tito
Vrhovni vođa KPJ Josip Broz Tito na smotri u selu Srpska Jasenica kod Bosanske Krupe, na Božić 1943. godine, čestitajući vjerski praznik okupljenom srpskom narodu i partizanima, između ostalog je rekao:
– Mrski neprijatelj je htio da istrijebi sve Srbe u Bosni i počeo je od Krajišnika. Vi ste se digli na ustanak skoro goloruki, osvajali ste u borbi oružje koje sada imate i na taj način vi ste spasili srpski narod u Bosanskoj Krajini od pokolja i zvjerstva neprijatelja. A šta bi bilo da niste uzeli puške u ruke? Tijela vaših sestara, majki i drugarica, vaše djece, punila bi jame i bosanske gudure – rekao je Tito.